صنایع دستی ایران؛ حصیر، نخستین زیرانداز بشر - کولو

صنایع دستی

پیش از پیدایش صنایع و ورود ماشین آلات به چرخه فراوری به منظور فراوری انبوه کالاها که با توجه به افزایش جمعیت از ضرورت های زندگی مدرن بوده، انسان برای فراوری ملزومات زندگی از روشی بسیار ساده استفاده می نموده است. در این روش کالا یا تنها به اتکای هنر و قوت دست سازنده و با ابزار ساده ای برای ضربه زدن، برش، دوخت و... فراوری می شده یا در فراوری آن از ماشین های ساده استفاده می شده است. ماشین هایی که برخلاف ماشین آلات صنعتی امروزی که حرکت در آن ها به پشتوانه انرژی هایی نظیر انرژی های فسیلی، برق و... صورت می گیرد، تنها با انرژی حاصل از حرکات دست و پای سازنده کار می کردند.

امروزه این روش های فراوری که به صنایع دستی مشهور هستند، نه تنها ارزش خود را از دست نداده اند، بلکه محصولات فراوری شده به این روش ها ارزش فراوان هنری و مالی دارد. اهمیت ویژه صنایع دستی در دنیای مدرن امروز سبب شده است تا در تقویم جهانی روز دهم ژوئن به عنوان روز جهانی صنایع دستی نام گذاری گردد.

حصیربافی و تاریخچه آن

یکی از قدیمی ترین مصنوعات ساخت بشر حصیر است. حصیربافی بافت رشته های حاصل از الیاف گیاهی است. نمونه های اندک به دست آمده در بین النهرین و آفریقا نشان می دهد صاحبان این تمدن ها از نی و گیاهان روییده شده در باتلاق های سفلای بین النهرین به منظور بافت زیرانداز حصیری استفاده می کردند. البته با توجه به تحقیقات تاریخی صورت گرفته کاربرد این بافته طبیعی چیزی بیشتر از یک زیرانداز ساده بوده است.

با توجه به سیر مراحل زندگی بشر بعد از اتمام دوره غارنشینی تا زمانی که انسان ها یک جا نشین شوند، به صورت کوچ رو زندگی می کردند. از ضروریات زندگی انسان های کوچ رو قابلیت حمل و نقل و بعلاوه برپایی آسان سکونتگاه آن ها است و حصیر، این ویژگی ها را دارد. در واقع پس از غارنشینی، اولین سرپناه ها به یاری حصیر ساخته می شده اند. البته برای به دست آوردن اطلاعات بیشتر در خصوص این نخستین زیرانداز بشر، محققان این عرصه با مسئله ای بزرگ روبرو هستند. با توجه به از بین رفتن الیاف طبیعی به مرور زمان نمونه های بسیار اندکی برای تحقیق وجود دارد.

حصیربافی در ایران

ایران در کنار کشورهایی مانند ژاپن، کره و مکزیک یکی از شانزده کشور فراورینماینده حصیر به شمار می رود. پیشینه تاریخی این فراوریات در ایران نشان می دهد، استفاده ایرانیان قدیم از حصیر منحصر به زیرانداز نبوده و در ساخت ظروف نیز از حصیر استفاده می کردند. امروزه نیز ظروف حصیری برخلاف کاربری اصلی حصیر یعنی زیراندازها، با اقبال بیشتری بین علاقه مندان صنایع دستی روبرو شده است.

روش فراوری حصیر و مواد اولیه آن در منطقه ها مختلف ایران فرق دارد. در واقع تفاوت در موارد اولیه مورد احتیاج حصیربافی که از تفاوت های اقلیمی ناشی می گردد بر روش های فراوری نیز تاثیرگذار بوده است. در کنار تفاوت های موجود در فراوری حصیر در کشور، فصل مشترک تمامی این روش ها همان بافت متشکل از تار و پود است. بافتی که در ظروف حصیری، کلیه مراحل آن به یاری ابزار بسیار ساده با دست و در قالب بافت های مشبک و مارپیچ انجام می گردد. در فراوری زیرانداز حصیری در بعضی منطقه ها از دستگاه ساده حصیربافی و در بعضی منطقه ها هم از همان بافت دستی استفاده می گردد.

از دیگر ویژگی های حصیر ایرانی، فعالیت های تزیینی صورت گرفته در بافت آن است. این تزیینات یا در ساختار بافت وجود دارند یعنی حصیر با بافت های تزیینی مثلا با تعداد خاص تار یا پود بافته می گردد یا در رنگ حصیر. برای ایجاد تفاوت در رنگ حصیر یا از مواد اولیه با رنگ خاص استفاده می نمایند یا مواد اولیه را با استفاده از عناصر طبیعی به رنگ دلخواه درمی آورند. به عنوان مثال از چوب سرخ رنگ نوعی درخت به نام بقم برای فراوری رنگ طبیعی استفاده می نمایند. رنگ حاصل در شرایط اسیدی به رنگ قرمز و در شرایط قلیایی به رنگ آبی تغییر رنگ می دهد.

ابزار حصیربافی

همان طور که اشاره شد، حصیربافی به دو روش انجام می گردد؛ بافت دستی و بافت با دستگاه. در بافت دستی حصیر از ابزار ساده برش نظیر داس، قیچی و چاقو، ابزار ساده سوراخ کاری نظیر درفش و ابزار ساده دوخت نظیر سوزن استفاده می گردد.

بافت با دستگاه

دستگاه حصیربافی بسیار شبیه به دار قالی بافی است و عمده تفاوتش محل قرارگیری آن است. این دستگاه را روی زمین پیاده می نمایند به این نحو که چهار چوب به عنوان ستون و به حالت عمود بر زمین در چهار گوشه یک مستطیل فرضی فرو نموده سپس در دو عرض این مستطیل چوب هایی را قرار می دهند و از طریق ستونهای دو طرف مهارش می نمایند و چوب فوقانی که بالای کار واقع شده است سرکار و به چوب تحتانی که پایین کار واقع شده است و حصیربافی از این سمت آغاز می گردد، پتبند می گویند. در این روش با ریسیدن الیاف طبیعی، نخ حصیری فراوری می نمایند و مانند قالی بافی پس از چله کشی آغاز به بافت نموده و پس از بافت هر ردیف شانه می زنند.

ابزاری که در کنار این دستگاه به کار می فرایند عبارت اند از:

• لوتو؛ وسیله ای برای تابیدن نخ
• دوک؛ وسیله ای برای ریسیدن نخ
• عاجله؛ وسیله ای برای قرار دادن نخ های تابیده به صورت دولا روی هم به منظور ریسیدن مجدد
• پلار؛ شانه حصیربافی، تخته چوبی با تعدادی سوراخ برای عبور دادن تارها
• کتل؛ چهارپایه بافنده برای نشستن در هنگام بافت

مواد اولیه حصیربافی

الیاف مورد استفاده در حصیربافی در منطقه ها مختلف و حتی در بعضی منطقه ها در فصول مختلف متفاوت هستند و هرکدام از این الیاف برای پیدا کردن شرایط بافت روش آماده سازی متفاوتی دارند.

در ایران حصیربافی در بسیاری از منطقه ها وجود دارد، ولی نوار شمالی کشور (سواحل دریای خزر) و نوار جنوبی کشور (از خوزستان تا سیستان) مراکز عمده فراوری محصولات حصیری هستند.

گیاهان مورد استفاده در منطقه ها جنوبی

در منطقه ها جنوبی از برگ درخت خرما، برگ بعضی از نخل های وحشی و ساقه نی های باتلاقی ویژه منطقه ها گرمسیری برای تهیه الیاف حصیربافی استفاده می نمایند که به چند نمونه اشاره می کنیم.

کرتک: یکی از انواع نی های باتلاقی است که در حاشیه نهرها نیز رشد می نماید. ساقه بلند آن استحکام کششی زیادی دارد و از آنجا که هیچ حیوانی به عنوان غذا از آن استفاده نمی نماید و آفت هم ندارد، الیاف مناسبی برای فراوری حصیر به شمار می آید. این نی ها را از طریق داس از نزدیک ترین محل به ریشه قطع نموده و برگ های موجود در قسمت فوقانی آن را جدا می نمایند. سپس از طریق چاقو، شکافی در تمام طول نی ایجاد می نمایند. نی های چاک خورده را روی هم انباشته و با کوبیدن، آن ها را به نوارهایی با عرض های مختلف، تبدیل می نمایند.

داز: یکی از انواع نخل های وحشی است که میوه های شیرین و کمی گس (طعمی مانند خرمالو) به نام کنل دارد. برگ های این نخل استحکام زیادی دارند و مانند برگ نخل خرما در حصیربافی استفاده می شوند. استحکام این نوع برگها به حدی است که پربند را از این الیاف می سازند. پربند ریسمانی است که برای بالا رفتن از نخل خرما از آن استفاده می گردد.

گیاهان مورد استفاده در منطقه ها شمالی

در منطقه ها شمالی از کلوش (ساقه برنج) و ساقه نی های مردابی برای حصیربافی استفاده می نمایند. بعلاوه با توجه به حجم قابل ملاحظه فراوریات حصیری در این منطقه ها بعضی از گیاهان ویژه حصیربافی را در مزارع پرورش می دهند. بعضی از این گیاهان عبارت اند از:

سوف: یکی از انواع نی هایی است که به صورت وحشی در مرداب ها می روید و نی های سوزنی توپری دارد. این نی ها را بعد از برش به صورت دسته ای در معرض آفتاب قرار داده تا خشک گردد و رنگ مناسبی پیدا کند. از این نی ها در بافت زیرانداز با دستگاه به عنوان پود استفاده می گردد.

کنف: گیاهی است که برای حصیربافی کشت می گردد. وقتی ساقه و برگش زرد و تخم آن سیاه گردد، گیاه آماده برداشت است. یکی دو روز گیاه برداشت شده را در خشکی نگهداری می نمایند تا پلاس بخورد (پژمرده گردد)، سپس مدتی در آب برکه یا مرداب نگه داری می گردد تا پوستش آماده کندن گردد. در آخر، گیاهان پوست کنده شده آویزان می شوند تا کاملا خشک و قابل استفاده شوند. از این الیاف در بافت زیرانداز با دستگاه به عنوان تار استفاده می گردد.

لی یا گالی: یکی از انواع نی هایی است که به صورت وحشی در کنار مرداب ها می روید و از آن در فراوری مصنوعات حصیری غیر از زیرانداز استنفاده می گردد.

از دیگر گیاهانی که در حصیربافی از آن استفاده می گردد و به منطقه خاصی تعلق ندارد، درخت بید است. ترکه هایی از درخت بید که قابلیت تقسیم شدن دارند، انتخابی مناسبی برای حصیربافی هستند و با کمی خیساندن در آب، انعطاف پذیر می شوند.

حصیربافی با توجه به جنس الیاف به کار رفته و بعلاوه نحوه بافت و تزیین زیرمجموعه هایی نیز دارد.

بامبوبافی، مرواربافی، ترکه بافی، چم بافی و چیغ بافی زیرمجموعه های حصیربافی هستند. این نام گذاری ها صرفا با توجه به جزییات بوده است و فراوریات زیرمجموعه ها هیچ تفاوت ماهیتی با فراوریات حصیربافی ندارد. به عنوان مثال در چیغ بافی برای ایجاد نقوش و طرح های تزیینی، در فرایند بافت علاوه بر استفاده از الیاف گیاهی از نخ پشمی رنگ شده استفاده می نمایند یا مرواربافی که در واقع همان فراوری ظروف حصیری با استفاده از ترکه درخت مروار (نوعی بید) است.