ارگ نوشیجان یکی از جاذبه های دیدنی ملایر به شمار می رود - کولو

ارگ باستانی نوشیجان که به آن دژ معبد نیز می گویند را میتوان قدیمی ترین نیایشگاه خشتی دانست. نخستین آثار بدست آمده از این بنای تاریخی مربوط به دوران مادها بوده است. از مهمترین ویژگی های این ارگ، دست نخوردگی و عدم بازسازی آن بوده که سبب اصالت این اثر تاریخی بزرگ دوران ماد است. تپه نوشیجان در سال 1343 خورشیدی مورد شناسایی قرار گرفته و در سالهای 1346 تا 1356 طی 6 فصل باستان شناسی به وسیله موسسه ایران شناسی بریتانیا به سرپرستی دیوید استروناخ عملیات کاوش و بازسازی در تپه انجام گرفت.

دستاورد فعالیت های این هیئت شناسایی سه دوره معماری باستانی متعلق به دوران مادها، هخامنشیان و اشکانیان است که مهمترین و باستانی ترین لایه آن مربوط به سکونت اقوام ماد هست. کشفیات نوشیجان ثابت کرد مادها از نیمه دوم قرن هشتم قبل از میلاد تا نیمه اول قرن ششم قبل از میلاد در این مکان مستقر بوده اند. کاوشگران اطلاعات مورد احتیاج از این منطقه را جمع آوری نموده و لایه های مربوط به دوران هخامنشی و اشکانی را برداشتند و لایه های مربوط به دوره ماد را که روی سطح دژ قرار داشت، حفظ کردند. مجموعه ای که در این ارگ باستانی مربوط به مادهاست، شامل اتاق ها، انبارها، آتشکده غربی، آتشکده مرکزی، تالار ستون دار، حصار دژ و تونل هست. بناهای مربوط به این دوره از خشت خام به ابعاد 22 در 40 سانتیمتر و با ضخامت 12 سانتیمتر ساخته شد.

دژ نوشیجان از لحاظ معماری نخستین الگوی معماری ایرانی محسوب می گردد و همین موضوع آن را به یکی از با اهمیت ترین بناهای تاریخی تبدیل نموده است. معماری بنای ارگ شامل تالارهای ستون دار و پنجره های کور در معبد مرکزی هست. معماری تالار ارگ نوشیجان در دوره هخامنشی الگویی برای ساخت تالار آپادانا و در دوران اسلامی برای مقرنس کاری بناها بکار گرفته شد. در ارگ نوشیجان دو تالار ستون دار و دو معبد ساخته شد. وجود این دو بنا در ارگ نوشیجان نشان می دهد که این ارگ دارای کارکردی نظامی، سایسی و مذهبی بوده است.

اهمیت و ارزش این مجموعه و وجود آتشکده های آن سبب تقدس بنا شده است. اقوام ماد به هنگام ترک محل اقدام به پر کردن فضاهای داخلی مجموعه برای حفظ بنا نموده اند. ارگ نوشیجان در دوران هخامنشی و اشکانی روی بازمانده های قبلی بنا که به صورت سکو بود، ساخته شد بطوریکه بنای مادی تا ارتفاع 8 متری به جای مانده و احتیاج به بازسازی خاصی نداشته و تنها اقداماتی برای بازسازی آن انجام شد. بنای قدیمی جبهه غربی تپه نخستین آتشگاه ارگ است. بقایای آتشدان در جبهه جنوبی تپه نشانگر مراسم نیایش آتش هست.

زیباترین بخش مجموعه تپه نوشیجان معبد چلیپا بوده که با پلان نیم چلیپا ساخته شده است. این معبد که استروناخ آن را دومین نیایشگاه نامیده، در مرکز مجموعه قرار گرفته است. معبد چلیپا به آتشکده های ساسانی شبیه است و به همین علت نوشیجان را یک نیایشگاه کهن می دانند. نیایشگاه دوم دارای طاقچه هایی است که به آنها پنجره کور می گویند و محلی بوده که نیایشگران هدایای خود را تقدیم میکردند. در مرکز پرستشگاه چلیپا سکوی مکعب شکل قرار گرفته که آتشدان این معبد محسوب میشده است.

شکل معبد به صورت نیم چلیپا بوده و با همان عناصر معماری دژ ساخته شده اند. در زاویه شمالی سرسرا پایه آتشدانی وجود دارد که از سه بخش کاملا معین ساخته شده است. این نوع آتشگاه از نظر پلان در بیشتر آتشگاه های دوره ساسانیان دیده شد. اتاق معبد به صورت شمالی جنوبی ساخته شده و در بدنه مخروطی شکل آن سه طاقچه بطور نامحسوس دیده می شوند. در حاشیه جنوبی معبد، بقایای یک سکوی برجسته وجود دارد که احتمالا شالوده پایه ستون های معبد بوده است.

تالار ستون دار بنای مستقل در شمال ارگ نوشیجان دارای 12 ستون چوبی در سه ردیف چهارتایی است. ستونها در گذر زمان پوسیده و از بین رفته اند و دیوارهای تالار دارای تزئینات چند لایه و زیبا هستند. در جنوب تالار ستون دار طاقچه های بزرگی نظیر پنجره های کور معبد چلیپا دیده می گردد و دور تا دور دیوار حیاط تزیین شده است. بعضی پژوهشگران سبک این تالار را برگرفته از معماری اورا توییمی دانند. تالار ستوندار دو اتاق دارد که طاقچه های مثلثی کوچکی در دامنه دیوارهای آنها ساخته شده، حفره ای بزرگ نیز در حیاط تالار ستون دار دیده می گردد که بیش از 15 متر عمق دارد و به گمان باستان شناسان بقایایی از یک آب انبار است.

در بخش شمالی تالار ستون دار و در امتداد شرق و غرب حفره ای سردابی شکل کنده شده که در عمق 3 متری به صخره منتهی می گردد. با توجه به شکل تونل به نظر می رسد که کار معماری انتها نیافته و از این جهت میتوان استنباط کرد که احداث آن در آخرین دوره سکونت در این تپه انجام شده و از طرفی احتمالا ایجاد آن تپه جنبه امنیتی داشته است. اصطلاح شورکات یعنی محل ایزد سوریاش و انوشیجان معین می نماید که به احتمال بسیار این مکان، مرکز پرستش ایزد خورشید بود.